NHÂN QUẢ VÀ NGHIỆP BÁO
Quảng Thông
---o0o---
Nói đến đạo Phật là nói đến nhân quả nghiệp báo.
Đó là khía cạnh nhân sinh quan đặc biệt của đạo Phật, là một
cái nhìn hết sức nhân bản về con người mà từ đó có thể thiết
lập một nền đạo đức vững chắc cho đời sống con người và có
khả năng phát triển nhân cách con người lên đến hoàn mãn.
Nói đến nhân quả là nói đến thời gian và không
gian. Thời gian cho nhân đi đến kết quả, và không gian để
nhân hội đủ các điều kiện cần để tựu thành kết quả. Không
một sự vật, sự kiện nào, một hiện tượng nào, hay một kết quả
nào xảy ra mà không có nguyên nhân của nó. Có quả tất phải
có nguyên nhân đi trước nó và ngược lại có nhân thời sẽ đưa
đến một kết quả nào đó về sau.
Tuy nhiên ở đời đôi khi với cái nhìn thiển cận,
cắt xén và giới hạn thời gian, chúng ta thường rất mơ hồ về
nhân quả và vì thế đã có sự dẫn đến mất niềm tin đối với
cuộc sống và với chính mình. Nhận thức về nhân quả nghiệp
báo chính là xác định một niềm tin đúng đối với cuộc đời, và
xây dựng một ý thức trách nhiệm về chính những hành động do
mình tạo ra đối với bản thân, và đối với cộng đồng.
Nhân quả, đơn giản, là nguyên nhân và kết quả.
Từ con người cho đến các loài sinh động, vạn vật đều được
tạo ra là có nguyên nhân gần xa của nó và đều là tự tạo,
bằng cách này hay cách khác, chủ động hay thụ động.
Không bao giờ có một vật nào là tự nhiên sinh mà
không có nguyên nhân của nó. Trong môi trường cộng sinh, là
vũ trụ, thế giới này, cũng không bao giờ có một sự vật nào
chỉ xuất hiện với một nguyên nhân độc nhất mà mọi vật phải
được tạo thành ít nhất là hai nhân trở lên.
Ta lấy ví dụ như, cây đậu đang ra bông kết trái
hôm nay là kết quả của những điều kiện đi trước nó, như hạt
đậu, ánh sáng mặt trời, nước mưa, đất, khoáng chất, thán
khí…
Riêng một nguyên nhân nào đó, chẳng hạn chỉ
riêng có hạt đậu, thì không thể có cây đậu. Nếu thiếu yếu tố
đất hay yếu tố nước thì cây đậu sẽ không tồn tại. Và đương
nhiên, cây đậu với quả hạt của nó hôm nay là nguyên nhân cho
những hạt và cây đậu khác trong tương lai cùng với những
điều kiện nhân duyên khác hỗ tương tùy thuộc vào nhau để
sinh trưởng và tồn tại.
Tất cả mọi hiện hữu đều sinh khởi và tồn tại
trong nguyên lý nhân quả nhiều tầng nhiều lớp như thế. Cho
nên không bao giờ có một bàn cãi về nguyên nhân đầu tiên của
vạn hữu trong đạo Phật. Chính đức Phật đã từ chối trả lời và
đàm luận bằng cách giữ một thái độ im lặng, trước sau như
một, đối với những câu hỏi có tính chất triết học thuần tuý
này. Đức Phật chỉ chú trọng đến vấn đề nhận thức khổ đau và
nhấn mạnh đến vấn đề diệt khổ mà thôi.
Để hiểu rõ về nhân quả, chúng ta hãy điểm qua
những đặc tính căn bản của nhân quả để từ đó có một quan sát
cụ thể về một nguyên nhân hay hậu quả nào đó. Chúng ta có
bốn đặc tính có tính cách liên hệ của nhân và quả.
1- Nhân nào quả nấy
Nhân như thế nào thì quả sẽ như thế ấy. Hạt lúa
rồi sẽ cho cây lúa và thóc gạo, hạt cỏ dại sẽ dẫn đến những
mầm cỏ dại với đầy đủ những điều kiện hỗ trợ của nó. Hành
động thiện sẽ đưa tới một kết quả tốt đẹp và trái lại hành
động xấu sẽ đưa đến một kết quả không như ý.
Tuy nhiên, vấn đề thiện ác, thực ra, vẫn không
có một tiêu chuẩn nhất định chung cho mọi trường hợp. Cùng
một hành động nhưng khi này biểu hiện nó được coi là thiện
nhưng khi khác nó là một điều bất thiện. Ở chỗ này nói thế
này là tốt nhưng ở chỗ kia cùng một cách nói như thế lại là
không đúng.
Suy ngẫm về vấn đề thiện ác này có người đã từng
than: "Chân lý ở đâu khi bên này núi là đúng mà bên kia là
sai lầm!" Nhưng trong đạo Phật không chấp nhận thái độ than
trách như thế mà người Phật tử được khuyên là nên quán sát
động cơ xuất phát của những hạnh nghiệp là tâm ý, và hành
động xuất phát từ ý nghiệp đó có ảnh hưởng như thế nào đối
với chính mình và người khác trong hiện tại hay tương lai.
Nếu hành động (của ba nghiệp - thân, khẩu, ý) có
ảnh hưởng tốt, đem lại an vui cho mình cho người, trong hiện
tại và tương lai, thì hành động đó được gọi là thiện, trái
lại, nếu hành động nào mang đến sự bất an, khổ đau cho mình
cho người trong hiện tại và tương lai, thì hành trạng đó là
bất thiện.
Thiện nghiệp sẽ đưa đến thiện báo và bất thiện
nghiệp sẽ có ác báo. Đương nhiên, về tương đối thì, vấn đề
thiện ác vẫn có phạm vi nhất định và phải được xét trên sự
ảnh hưởng của nó lên số đông và nhất là xét về mặt động cơ
xuất phát của hành động.
Với một xác định về thiện ác như thế, chúng ta
sẽ dễ dàng thấy rằng những hành động của thân và lời nói bị
điều động bởi những tâm lý bất thiện như tham, sân, si, mạn,
tật đố, chia rẽ… sẽ đưa đến những kết quả tương ứng. Đó
chính là những quả báo sầu não, khổ luỵ.
Và trái lại, những hành động được thực hành với
động cơ không chứa đựng những yếu tố tham, sân, si, trái lại
mang những chất liệu của tình thương, của trí tuệ, bố thí
giúp đỡ kẻ khác… sẽ chắc chắn đưa đến kết quả tốt lành.
2- Một nhân không thể sinh ra quả
Nhưng quả thiện hay ác không đơn thuần là một
nhân mà được chi phối bởi nhiều nhân và các điều kiện khác
nhau. Một nghiệp quả tốt đẹp hẳn phải được xuất phát từ trái
tim từ bi, một hành động đầy nghĩa cử, một lời nói có tính
cách xây dựng và hòa giải, một biểu hiện của một tấm lòng độ
lượng, một sự hiểu biết, một sự cảm thông…
Chỉ có một tâm từ bi, dù tốt đấy, vẫn chưa làm
sao có thể thành tựu được một hành nghiệp tốt nếu không có
các trợ duyên như thông qua những hành động, hay lời nói,
v.v. để thể hiện nó. Cũng giống như chỉ có hạt đậu thì không
thể sinh khởi thành cây đậu. Nó cần có các điều kiện làm
nhân khác (mà chúng ta còn gọi là duyên) như nước, anh nắng,
phân…
Một kết quả tốt lành không thể có mặt nếu chỉ
xuất hiện với một nhân, dù là tốt, duy nhất.
3- Trong nhân có quả, trong quả có nhân
Hạt đậu là nhân cho cây đậu trong tương lai, nó
đồng thời cũng là quả của cây đậu trong quá khứ. Nó là nhân
của sự tiêu thụ thán khí (CO2) trong không gian từ động vật
thải ra, đồng thời cũng là nhân cho sự chuyển thành dưỡng
khí (O2) vào không gian cho động vật hấp thụ trở lại.
Sự an vui là kết quả của việc làm thiện nhưng sự
an vui, thanh thản của chính mình lại cũng là nguyên tố cho
sự tạo phước tiếp tục nữa. Sự an vui như thế cũng đồng thời
là nhân vì chính mình có an vui trong lòng nên không gây gổ
với người khác, trái lại làm cho người khác cũng được vui
lây.
Đó là vì trong nhân đã bao hàm quả và quả cũng
chứa đựng đầy đủ các yếu tố để làm nhân. Biết điều này chúng
ta sẽ biết hướng đời sống tu tập của mình để là một nguyên
tố an vui cho những người xung quanh, cho gia đình mình và
cho xã hội.
Với những tính chất trên chúng ta cũng có thể
thấy được một cách khá rõ ràng đường đi của nhân quả. Gieo
nhân lành sẽ đạt được một quả lành, nhân bất thiện sẽ có quả
tương ứng cùng với những điều kiện hỗ trợ của nó.
Thế nhưng trong đời đôi khi chúng ta lại có thể
có những nghi vấn. Vì những hiện tượng báo ứng đối với nhân
được gieo dường như không khớp với với quả mà người ta phải
gặt lấy trong một khoảng thời gian nhất định.
Có người một đời làm việc thiện nhưng gia cảnh
và bản thân lại gặp nhiều tai ương hạn ách, trong khi đó, có
người không biết làm việc thiện, thậm chí làm những điều
chuyên gây phiền nhiễu cho người khác mà lại gặp nhiều điều
kiện thuận lợi.
Từ những hiện thực như trên chúng ta bắt đầu
nghi ngờ về nhân quả, niềm tin về luật nhân quả bắt đầu lung
lay. Để giải quyết nghi vấn này chúng ta xem tiếp về tính
chất thứ tư của những đặc tính của nhân quả.
4- Sự phát triển nhanh hay chậm của nhân quả
Sự thực thì, định luật nhân quả chi phối chúng
ta không sai sót một tơ hào nào. Nó chi phối một cách âm
thầm và tuyệt đối chính xác đến nỗi nó chỉ có thể được biết
một cách trọn vẹn dưới con mắt của Phật mà thôi.
Nhưng nhờ có người làm con mắt cho thế gian thấy
được như thế nên chúng ta mới có những phân định khá rõ ràng
về nhân quả. Đó là từ nhân đến quả phải có một khoảng thời
gian nhất định của nó.
Có nhân đưa tới quả nhanh, như tay đánh vào mặt
trống tức thời có âm thanh vang ra. Nhưng có nhân đưa tới
quả chậm, như gieo lúa tháng chạp nhưng phải đợi đến tháng
ba năm sau mới gặt hái. Từ đó nhân quả được phân biệt theo
thời gian như sau:
Nhân quả đồng thời: thời gian từ nhân dẫn đến
quả rất nhanh, dường như cùng lúc. Ví dụ như "ăn thì no, nằm
co ro thì ấm", những hiện tượng xảy ra tức thời, uống nước
thì hết khát, giận hờn ai thì cảm thấy muộn phiền, lo trả
thù thì bức não tâm trí… Đây cũng chỉ là một phân định nằm
trong đặc tính thứ ba của nhân quả là trong nhân đã hàm chứa
sẵn quả, nó là quả, và ngược lại.
Nhân quả khác thời: là loại nhân quả mà từ nhân
dẫn đến quả cần có một khoảng thời gian. Khoảng thời gian
này được coi như ba giai đoạn thọ báo của nghiệp quả, đó là:
- Hiện báo: Nghiệp nhân trong đời này sẽ đưa đến
quả báo ngay trong đời này. Ví dụ tuổi nhỏ học hành về sau
trở thành người hữu dụng cho gia đình xã hội.
- Sinh báo: Tạo nhân trong đời này nhưng đến đời
sau mới thọ quả báo. Ví dụ bố thí thì được phước báo giàu
sang ở đời sau, tán dương Phật đời sau thì được giọng nói
trong trẻo dễ mến, tướng mạo đoan trang. Người giữ gìn năm
giới cấm cho tinh chuyên đời sau sẽ được làm người đầy đủ
phước báo, thực hiện thập thiện giới sẽ được sinh thiên…
- Hậu báo: Tạo nhân đời này, nhưng mãi đến những
đời sau đó mới thọ quả báo. Hay những đời sống trước đó đã
tạo những nghiệp nhân bây giờ kết quả đã chín muồi nên phải
lãnh thọ. Như những chuyện tiền thân của đức Phật hay chuyện
của ngài Ngộ Đạt Quốc sư trong kinh Thủy Sám, đến những mười
đời ngài mới thọ quả báo là cái mụt ghẻ nơi chân…
Ba thời nhân quả này dường như đã được định sẵn
là có một khoảng thời gian nhất định nào đó cho nên cũng
được coi như là định nghiệp (không lầm với định mệnh).
Tuy nhiên nó cũng bị chi phối bởi các nhân duyên
khác vì thế vẫn có thể làm thay đổi thời gian đưa đến sự thọ
quả. Như chuyện ngài Ngộ Đạt, nghiệp lành của ngài đã dời
thời gian thọ báo của ngài lui lại tới những gần mười kiếp,
sau đó thay vì phải chết đúng theo nghiệp định nhưng chỉ đền
tội với cái mụt ghẻ nhức nhối mà thôi.
Tới đây chúng ta cũng có thể giải thích vì sao
có những trường hợp dường như là mâu thuẫn với nhân quả như
trên. Người làm lành mà đời sống luôn luôn túng quẩn là do
những nghiệp quả bất thiện thuộc những đời trước, sinh báo
và hậu báo, đã thành thục và buộc phải nhận lấy quả báo.
Còn người làm ác mà vẫn được phước lợi là những
thiện nghiệp bằng cách nào đó mà người ta đã tạo được trong
quá khứ, bây giờ thành thục và được hưởng.
Thế nhưng nghiệp đã tạo thì không bao giờ bị mất
đi, nó sẽ tuần tự theo sự chi phối của định luật nhân quả mà
rồi sẽ thành thục trong nay mai. Đừng cho rằng những người
làm ác đời này tuy giàu sang mà không khổ, cũng đừng bảo
những người làm lành tuy khốn đốn mà chẳng vui. Về khía cạnh
này chúng ta còn xem xét tâm lý của nghiệp chủ khi sự đối
diện với nghiệp quả.
Một nhà sư vô sự, vô tội mà bị giam tù, ông ta
có thể không thấy một chút sợ sệt nào, tâm hồn không bị cắn
rứt, luôn được an định, giải thoát. Một người làm lành tuy
nghèo khốn nhưng tâm tư thong thả, không cắn rứt và còn cảm
thấy vui vì làm một người hữu ích cho xã hội.
Đó có thể nói là nghiệp quả thô ác chỉ biểu hiện
bên ngoài mà không mấy ảnh hưởng bên trong. Quả báo thuộc về
thân tướng, đó là nhân quả biểu hiện ở thân.
Còn nhân quả biểu hiện đối với tâm đó là nhân
quả thuộc về tâm. Như có người tướng mạo xấu xí nhưng tâm
hồn thì trong trắng, tốt lành và ngược lại. Nhưng cũng có
trường hợp cả hai mặt đều biểu hiện đồng thời. Như chúng ta
vẫn thường nói, đẹp người đẹp nết, hay mỉa mai hơn ta vẫn
thường nghe, xấu mà còn đóng vai ác, ... trong ngoài đều
hung dữ.
Một hiểu biết như vậy chúng ta không còn nghi
ngờ về nhân quả nữa mà trở nên sáng suốt hơn trong việc lý
giải những hiện tượng nhân quả báo ứng trong đời, từ đó niềm
tin của chúng ta được xác quyết hơn, vững vàng hơn.
Tin nhân quả cũng có nghĩa là tin vào chính bản
thân mình. Không ai có thể ban phúc giáng họa cho ai mà
chính mình là chủ nhân ông của những hành động thiện ác và
quả báo cho mình. Khi mới sinh không đem đến bất cứ một cái
gì và khi chết đi cũng chỉ ra đi với hai bàn tay trắng.
Cho dù chết đi sống lại bao nhiêu lần thì cũng
chỉ như vậy ngoại trừ những hành nghiệp mà mình đã gây tạo
là cái duy nhất có thể đi theo với chúng ta mà thôi. Đức
Phật dạy: Con người là chủ nhân ông của nghiệp, là kẻ thừa
tự của nghiệp. Là chủ nhân cho nên chúng ta có thể nắm lấy
vận mệnh của mình, chuyển hóa và tạo dựng những hành nghiệp
tốt lành cho chính mình.
Nghiệp báo xấu đến chúng ta có đầy đủ nghị lực
và đức tin để tiếp nhận, không tránh né. Nó được coi như là
trách nhiệm mà mình phải gánh chịu. Không sợ hãi, nhìn thẳng
vào nghiệp quả của mình để rồi vượt qua chúng bằng những
hành động tích cực.
Quả báo tốt đến ta đón nhận một cách tự nhiên
không tự phụ, kiêu căng và sử dụng nó như những phương tiện
có sẵn, như đồng vốn có thể sinh lời, để tiếp tục tạo phước
cho mình về tương lai, nuôi dưỡng lòng từ bi cho ngày một
thêm lớn. Từ đó đưa hành nghiệp của mình đi lên mãi theo
tiến trình tu tập giải thoát, hoàn thiện nhân cách của mình
cho đến viên mãn.
Quảng Thông
(Hoàng Pháp)
Xem Video liên hệ đến đề tài Nhân Qủa:
09-30-2008 08:23:45
