PHẬT GIÁO THIỀN TÔNG THỰC TẾ ĐẾN KHÔNG NGỜ
HT. Thích Thanh Từ
---o0o---
Những năm cuối đời, những gì thấy hay tôi không
còn nói ẩn khuất như trước nữa, mà nói rõ ra hết cho đại
chúng nghe. Bởi vì chúng ta tu nếu không nắm chắc, không
biết rõ chỗ đến của mình thì đời tu sẽ bị trở ngại, bị nghi
ngờ không tiến được. Thế nên hôm nay tôi sẽ giảng đề tài
Phật giáo Thiền tông thực tế đến không ngờ, đại chúng chú
tâm lắng nghe, lãnh hội để tu hành.
Ngày xưa tôi đọc lịch sử của đức Phật rất thắc
mắc về điểm này. Khi Ngài đi tu, trải qua năm năm tầm đạo,
sáu năm khổ hạnh trong rừng già, chịu bao nhiêu khó khổ,
cũng chỉ vì giải quyết vấn đề thoát ly sanh tử cho mình và
tất cả chúng sanh. Sau bốn mươi chín ngày đêm dưới cội
Bồ-đề, Ngài giác ngộ viên mãn, thành Phật. Lẽ ra đạt được
mục đích tối hậu ấy xong, đức Phật liền thực hiện chí nguyện
độ sanh ngay, nhưng Ngài lại trù trừ, không muốn đi giáo
hóa. Mãi cho đến khi trời Đế Thích, trời Phạm Thiên xuống
đảnh lễ, tha thiết yêu cầu Ngài chỉ dạy chúng sanh, Ngài
bảo: “Ta sợ nói ra, chúng sanh không hiểu”. Bấy giờ chư
thiên năm lần bảy lượt xin Phật lập bày phương tiện để chỉ
dạy chúng sanh. Được thế hy vọng lần lần họ sẽ hiểu. Từ đó
đức Phật mới khởi sự đi đến vườn Lộc Uyển thuyết bài pháp
đầu tiên là Tứ đế. Giáo pháp của Như Lai bắt đầu ra đời do
nhân duyên ấy.
Như vậy pháp Tứ đế là phương tiện độ sanh ban
đầu của đức Phật. Thế thì tại sao cái chân thật cứu kính
Ngài thấy được lại không nói, mà phải dùng phương tiện? Tôi
ngờ chỗ này, vì lòng từ bi của Phật tràn trề, những gì thấy
được phải nói cho chúng sanh nghe, chỉ cho chúng sanh hiểu,
sao lại không chịu nói thẳng, mà phải dùng phương tiện nói
quanh co? Hay là Ngài đợi nài nỉ, yêu cầu mới thuyết pháp.
Lúc trước tôi đã nghi xấu Phật như vậy đó.
Đến bây giờ hiểu ra tôi mới nhận được chỗ thâm
sâu của đức Phật. Thấy mà nói không được, hoặc nói người ta
không nghe, không hiểu thì làm sao nói! Bởi vậy Ngài trù trừ
không muốn đi, không muốn nói. Đến khi chư thiên yêu cầu tha
thiết giáo hóa chúng sanh, chừng ấy buộc lòng Ngài phải dùng
phương tiện.
Thế nên biết giáo pháp của đức Phật, bắt đầu từ
Tứ đế trở đi đều là phương tiện hết, chớ không phải là chỗ
cứu kính. Vì thế sau này Phật nói pháp của Như Lai như ngón
tay chỉ mặt trăng. Mặt trăng là chỗ muốn chỉ, nhưng nếu làm
thinh không dùng phương tiện làm sao người ta thấy, buộc
lòng phải dùng ngón tay chỉ. Ngón tay chỉ mặt trăng, ngón
tay là ngón tay, mặt trăng là mặt trăng, chớ ngón tay không
phải là mặt trăng. Nhưng sau này chúng ta lại lầm cho ngón
tay là mặt trăng, nên cứ bám vào chữ nghĩa để tu, không chịu
thấy cái Phật muốn chỉ. Đó là lỗi do kẹt trong phương tiện
mà quên chỗ cứu kính.
Như vậy pháp Tứ đế là phương tiện, nhưng bây giờ
được xem như bốn chân lý không thể nào thay đổi. Khi Phật
giảng dạy cho năm anh em ông Kiều Trần Như, Ngài nói Tứ đế.
Một là Khổ đế, đó là lẽ thực không ai chối cãi hết. Khi mới
sanh ra khóc oa oa là khổ, đến lớn lên bệnh đau khổ, đói
khát khổ, giàu sang lo giữ gìn khổ, có địa vị cao sợ mất
khổ, ở địa vị thấp bị người hiếp đáp khổ… nói chung cuộc
sống lúc nào cũng đau khổ. Rõ ràng có thân là khổ, không
nghi ngờ gì hết. Hai là già khổ. Đã sanh ra, lớn lên tới một
ngày nào đó cũng phải già. Già thì yếu đuối, lụm cụm đau
bệnh hoài, không còn tự tại, không làm chủ được thân nữa. Có
thân mà không làm chủ được nó thì rất khổ. Nên nói già khổ.
Ba là bệnh khổ. Không phải đợi già mới bệnh mà trẻ cũng
bệnh. Ai mang bệnh cũng đều rên khổ. Bốn là chết khổ. Ai
trước khi chết cũng giật mình giẫy giụa, thở không được, bứt
rứt đau đớn rất khổ.
Tóm lại bốn tướng khổ này không ai chối cãi
được. Đức Phật dùng phương tiện nói ra lẽ thật của cuộc đời,
của con người cho chúng ta thấy. Khi ta chấp nhận điều này
rồi, Ngài nói đến nguyên nhân có khổ. Đó là từ quả khổ Ngài
phăng lần tới nhân, chỉ ra nỗi khổ kia không phải bỗng nhiên
có. Nó từ tập nhân sanh. Tập nhân là gì? Là tham, sân,si,
mạn, nghi, ác kiến v.v… tất cả các phiền não.
Ví dụ như tham. Chúng ta có thân là khổ nhưng
muốn nó còn hoài, biết ăn cao lương mỹ vị hay sanh bệnh mà
thích ăn ngon, biết đam mê nữ sắc là bệnh hoạn nhưng vẫn cứ
đam mê mãi. Tất cả nỗi khổ trước mắt đều vì tham mà có. Bởi
tham nên mới đòi hỏi, tìm kiếm, giành giựt. Đòi hỏi, tìm
kiếm, giành giựt tất nhiên là chuốt đau khổ cho mình, cho
người. Vì nếu tìm kiếm mà bị ai chận đứng hay ngăn đón thì
nổi tức lên, sau đó làm đủ thứ chuyện tàn ác, hung bạo.
Tham sân là cái khổ nổi dễ thấy. Nhưng sở dĩ có
tham vì gốc không biết được lẽ thật. Ví dụ như tham ăn, ta
thích ăn ngon nên cứ tưởng tượng đến món mình thích thì thấy
thèm. Bây giờ nếu chịu khó quán chiếu trở lại, món ăn đó
ngon được bao lâu? Chỉ ở lưỡi một chút, nuốt vô khỏi cổ là
hết thấy ngon. Nếu ăn hơi nhiều nhiều, lát sau ợ ngược, ợ
xuôi còn hôi nữa. Như vậy nó có thật đâu. Vậy mà chúng ta
hết thèm cái này, đến thèm cái kia, tại vì cứ ngỡ nó ngon
thật, không ngờ bên cạnh cái ngon có cái không ngon.
Con người si mê cứ đuổi theo những thỏa mãn tạm
thời mà không thấy tai họa lâu dài. Phật gọi đó là si. Từ si
mới có tham, có sân. Nhưng vì tham sân dễ thấy, còn si ngầm
bên trong khó thấy nên ta thường nghe nói tham sân si. Ba
thứ này chính là nhân luân hồi. Tại sao? Vì tham sống nên
mất thân này liền tìm thân khác. Do sân nên tạo nghiệp ác,
vay trả trả vay nợ nần liên miên không dứt. Thế nên đời này
có thân, đời sau tiếp tục có thân nữa để đền trả nợ cũ. Vì
thế nói tham, sân, si, mạn, nghi, ác kiến… cho tới những
phiền não tế nhị hơn nữa đều là nhân đưa tới quả khổ.
Bây giờ muốn tiêu diệt nhân đau khổ đó phải làm
sao? Phật nói diệt hết nhân đau khổ thì quả khổ không còn,
đó là Diệt đế. Nhưng muốn diệt nó không phải ngẫu nhiên diệt
được, mà phải có phương pháp tức là Đạo đế. Phương pháp Phật
dạy ở đây là ba mươi bảy phẩm trợ đạo, như Bát chánh đạo
v.v… Tu Bát chánh đạo là từ chánh kiến, chánh tư duy, chánh
ngữ, chánh nghiệp cho tới chánh định. Chánh định là sao? Là
dứt hết những mầm lăng xăng, lộn xộn trong nội tâm. Tới
chánh định là tới chỗ không còn nghĩ suy, không còn phân
biệt, không còn tưởng tượng điên đảo nữa.
Trong bốn đế, Khổ đế là quả thực tế chúng ta
thấy được. Từ phân biệt quả phăng lần tới nhân là Tập đế.
Biết nhân tạo khổ rồi tìm cách diệt nhân đó là Đạo đế. Nhân
đau khổ đã diệt hết gọi là Diệt đế. Diệt đế là Niết-bàn, bởi
nhân đau khổ đã diệt tức đi tới chánh định, chánh định thì
đạt được Niết-bàn.
Như vậy đức Phật đưa những phương tiện để chúng
ta phân tích từ bên ngoài thân đến trong nội tâm. Thân này
khổ là hình tướng bên ngoài, do nhân là nội tâm gây ra. Muốn
diệt nhân ấy phải có phương pháp, đó là phương tiện. Đã dùng
phương tiện để tu thì cũng có quả phương tiện để chứng.
Chứng phương tiện là gì? Nếu tu theo pháp Tứ đế thì chứng từ
Sơ thiền, Nhị thiền, Tam thiền, Tứ thiền, rồi qua Không vô
biên xứ, Thức vô biên xứ, Vô sở hữu xứ, Phi phi tưởng xứ,
cuối cùng tới Diệt tận định, chứng A-la-hán.
Nói theo Tứ quả Thanh văn thì Tu-đà-hoàn,
Tư-đà-hàm, A-na-hàm, A-la-hán. Tu-đà-hoàn còn bảy phen trở
lại thế gian tu nữa mới hết sanh tử. Tư-đà-hàm còn một phen
trở lại nhân gian. A-na-hàm không trở lại nhân gian, mà sanh
lên cõi trời tu tiếp, sau chứng A-la-hán.
Nói theo thứ bậc Tứ thiền, Sơ thiền gọi là Ly
sanh hỷ lạc. Ly là lìa ngũ dục mà được vui. Nhị thiền gọi là
Định sanh hỷ lạc, do tâm được an định, tự nhiên thấy vui.
Tâm yên thấy vui đó là định sanh hỷ lạc. Tiến lên tới Tam
thiền gọi là Ly hỷ diệu lạc. Nghĩa là ta bỏ cái vui của Ly
sanh được cái vui của Định sanh, bây giờ cái vui của định
cũng bỏ luôn, chỉ còn niềm vui nhè nhẹ thầm thầm bên trong
gọi là Ly hỷ diệu lạc. Vì vui thô mất đi chỉ còn vui tế nên
gọi là diệu lạc. Tiến lên Tứ thiền gọi là Xả niệm thanh tịnh
địa, tức buông niệm. Niệm dấy lên liền buông, do buông niệm
được yên nên gọi là Xả niệm thanh tịnh.
Tu theo thứ tự từng bậc thì như vậy. Cho nên
người tu theo Thiền tông không nói cấp bậc gì cả, mà nhảy
thẳng vào chỗ vô niệm, nghĩa là đi tắt ngang Xả niệm thanh
tịnh. Như thế ngầm hiểu họ cũng trải qua các thứ lớp kia,
nhưng không nói từng bậc chứng đắc. Bởi Phật nói tu Không vô
biên xứ, Thức vô biên xứ, Vô sở hữu xứ, Phi phi tưởng xứ là
bốn loại thiền ngoại đạo, nếu không tiến lên Diệt thọ tưởng
định thì không thể nhập Niết-bàn được. Vì vậy Phật khuyên
các thầy Tỳ-kheo không nên đi theo con đường Tứ không, mà
ngang tới Tứ thiền tu qua Tứ Diệu đế, chứng Tứ quả Thanh văn
thì tốt hơn.
Nói về Tứ không, trước tiên là Không vô biên xứ.
Đây là do hành giả dùng tưởng trống không, từ trống không
nhỏ tới trống không lớn dần đến vô cùng vô tận, chứng đạt
Không vô biên xứ. Bỏ cái không đó quay lại quán thức phân
biệt của mình. Biết thức phân biệt không có tướng mạo, từ
phân biệt thân đến phân biệt tâm, cứ bủa ra khắp hết vô cùng
vô tận, đạt được Thức vô biên xứ. Kế tiếp tưởng thân tâm
không có gì hết, rỗng tếch không chỗ nơi, chứng đạt Vô sở
hữu xứ. Dù tưởng rỗng tếch vẫn còn là tưởng, nên tiến lên
Phi tưởng phi phi tưởng, nghĩa là không có tưởng mà không
phải không tưởng. Đến đây không còn tưởng thô, tưởng không,
tưởng thức mà có tưởng vi tế tức tưởng rỗng tếch, còn cái
tưởng đó cũng phải bỏ, mới qua Diệt tận định. Diệt tận định
còn gọi là Diệt thọ tưởng định. Thọ tức là cảm giác của sáu
căn đối với sáu trần, tưởng là phần bên trong nội tâm. Trong
nội tâm thì lặng, ngoài đối với sáu trần không dính, tới đây
nhập Diệt thọ tưởng định, chứng vô sanh tức quả A-la-hán.
Tu theo Thiền tông không mắc kẹt ở Sơ thiền, Nhị
thiền, Tam thiền, mà đi thẳng vào Xả niệm thanh tịnh. Xả
niệm thanh tịnh rồi lại tiếp tục tiến thẳng lên Diệt thọ
tưởng định, chớ không qua Tứ không. Như vậy chỉ một bước
buông niệm là thẳng tới Diệt thọ tưởng định. Đó là tôi đối
chiếu giữa Thiền tông với thiền Nguyên thủy, tu theo Tứ đế.
Trên đường tu nếu theo cấp bậc thì thấy được quả
này, quả kia. Nhưng thấy “được” thì dễ mắc kẹt trong chứng
đắc lắm, chấp bữa nay tôi chứng Sơ thiền rồi, tâm ngã mạn
theo đó phát sanh. Còn tu thấy niệm dấy khởi liền bỏ, không
nói chứng thì không có gì để chấp, nhờ thế tâm ngã mạn không
phát sanh. Khi nào các niệm lặng hết, muôn duyên bên ngoài
không dính, nội tâm không kẹt, không động, đó là vô sanh,
không nói Niết-bàn mà đã nhập trong Niết-bàn. Đây là gốc của
sự tu.
Thật ra cấp bậc đều là giả danh, cái hiểu, cái
sống thực bên trong mới quan trọng. Phật vì phương tiện lập
ta cấp bậc để chúng ta dễ tu, đó không phải là mục đích cứu
kính. Nhưng vì không hiểu, ta lại chấp phương tiện ấy là
chân lý nên không nhận ra được chỗ chân thật đức Phật muốn
chỉ bày. Lại chỗ chân thật ấy không có tướng mạo nên không
thể chỉ thẳng, dùng ngôn ngữ người ta càng không biết, do đó
buộc lòng đức Phật phải dùng phương tiện nói quanh co. Ai
nhận được thì tu đúng với tông chỉ của Phật, đạt được kết
quả viên mãn.
Thế nên phương tiện chỉ giúp chúng ta trong một
giai đoạn nào thôi, phải cố gắng tiến lên nữa, đừng để mắc
kẹt trong phương tiện. Nếu chúng ta còn kẹt nơi chứng đắc là
còn toan tính, còn trông đợi. Mà toan tính trông đợi thì tâm
làm sao yên. Đi tới cứu kính thì phải hoàn toàn vắng lặng
mọi suy tư phân biệt, tâm lặng lẽ thanh tịnh mới thể nhập
được chỗ chân thật bất sanh bất diệt.
Trở lại vấn đề của đức Phật. Khi nhận ra được
cái chân thật ai cũng có sẵn nhưng vì quên nên chúng sanh
mãi chìm đắm trong sanh tử, đức Phật không biết nói sao cho
chúng sanh hiểu. Cho nên Ngài do dự chần chừ chưa muốn nói,
sợ họ không tin. Như nói thân này giả, thế gian có chấp nhận
đâu, họ còn cười nữa là khác. Như vậy làm sao giáo hóa? Thật
là khó. Vì vậy Phật mới nghĩ ra Tứ đế, chỉ cho thấy thân này
có một, hai, ba, bốn thứ khổ. Chúng sanh tin rồi mới dẫn lần
lần đi tới chỗ thân không thật. Nên giáo pháp là phương
tiện, là ngón tay chỉ mặt trăng thôi.
Trải qua bao nhiêu năm trời dẫn chúng sanh đi
trong phương tiện, sau khi họ đã thuần thục, đức Phật mới
nói thẳng phương tiện ấy không thật, cái thật ở chỗ này nè.
Giống như ngón tay không phải mặt trăng, nhưng vì muốn thấy
mặt trăng phải nương ngón tay, song nhớ đừng chấp ngón tay
là mặt trăng.
Khi nhận thấy căn cơ của một ít đồ đệ đã chín
mùi, một hôm trên hội Linh Sơn đức Phật họp tất cả chư Tăng
lại, Ngài thăng tòa không nói gì, chỉ cầm cành hoa sen đưa
lên, rồi nhìn từng người xem ai hiểu điều mình muốn nói.
Nhìn tới ngài Ca Diếp, thấy Ca Diếp mỉm cười, Phật rất vui.
Đây thật là người đã chín mùi, đã hiểu được, đã thấm được.
Vì thế sau này các Tổ thường dùng câu “bốn mắt nhìn nhau”,
nguyên văn chữ Hán là tứ mục tương cố.
Khi Phật đưa cành hoa sen lên, rồi nhìn khắp một
lượt hội chúng, ai cũng ngơ ngác. Đến ngài Ca Diếp, hai thầy
trò bốn mắt nhìn nhau thông cảm nên Tôn giả mỉm cười. Như
vậy tứ mục tương cố để chỉ cái gì? Điều này trong nhà Thiền
gọi là bí mật không thể nói được. Nhưng thật ra đâu phải bí
mật gì, chẳng qua mở miệng thì sai nên làm thinh vậy thôi.
Phật đưa hoa sen lên là gợi cho hội chúng khởi
chú tâm nhìn hoa sen. Bấy giờ Thế Tôn xem xét trong hàng đệ
tử thấy mọi người không biết gì hết, tất cả đều nhìn chăm
chăm vào hoa sen. Riêng ngài Ca Diếp khi thấy hoa sen, cùng
lúc bắt gặp ánh mắt của Phật chạm tới, Ngài liền cười, Phật
vui lên liền và ấn chứng cho ngài Ca Diếp. Đó là thông cảm.
Như vậy mắt Phật nhìn, mắt ngài Ca Diếp nhìn, bốn mắt gặp
nhau hiểu nhau nên mới mỉm cười. Như vậy Phật muốn chỉ cái
gì? Đây là vấn đề hết sức sâu thẳm mà cũng hết sức giản
đơn.
Như tôi đã nói khi tất cả các niệm diệt hết là
chứng diệt tận định. Nếu trong tâm an định rồi, hành giả
nhìn thấy sự vật bên ngoài có dấy niệm không? Không dấy. Bên
trong lặng thì đối với cảnh bên ngoài cũng lặng. Trong lặng,
ngoài lặng lúc này còn cái gì? Chỉ một cái trong lặng. Tôi
thường nói như quí vị ngồi năm ba phút không một ý nghĩ nào
dấy lên, lúc đó có biết không? Biết rõ ràng. Tiếng chim kêu
mình nghe, bóng người đi mình thấy. Thấy biết rành rẽ cái
nào ra cái ấy, biết mà không dấy động, lặng yên hằng tri
giác. Cái biết đó không động cũng không có tướng nên nó
không sanh diệt.
Nhưng chúng ta có bệnh vừa thấy thì phân biệt
tốt xấu, vừa nghe thì phân biệt hay dở, rồi quên cái thấy
nghe ban đầu của mình. Nắm bắt theo sắc tướng âm thanh bên
ngoài thành ra điên đảo. Hiện giờ ai không có cái biết hiện
tiền ấy? Thấy tức là biết, biết tức là tâm. Như vậy khi ở
trong lặng được vọng tưởng rồi, bên ngoài đối duyên xúc
cảnh, sáu căn không bị dính kẹt với sáu trần, lúc đó ta là
Phật hiện tiền chớ còn gì nữa! Nhưng nói thế thiên hạ không
chịu đâu, phải có hào quang, có hoa sen hiện ở trên trời,
trên mây mới được.
Cái biết rõ ràng nơi mắt, đó là cái thật của
mình mà chúng ta coi thường, không chịu nhận. Nhìn cây tùng
nói nó dáng con gì, vật gì thì thích lắm, chớ nói cây tùng
là cây tùng thì không chịu. Phật nói chúng sanh điên đảo là
vì vậy, không bao giờ chấp nhận sự thật, chấp nhận sự hiện
hữu của mình và muôn vật đúng ở vị trí của mỗi thứ.
Trong hội Linh Sơn, đức Phật đưa cành hoa lên là
muốn chỉ cái Ngài đã ấp ủ từ trước tới giờ, đó chính là tâm
hiện tiền chân thật đầy đủ nơi mỗi người, là tánh thấy tánh
nghe hằng tri hằng giác. Mọi người đều có tánh thấy, tánh
nghe, tánh biết mà không chịu nhận, cứ chạy theo những thứ
giả tạm bên ngoài. Phật muốn chỉ thẳng nhưng không làm sao
chỉ được, buộc lòng phải nói quanh co, đủ thứ phương tiện.
Chờ đến nhân duyên chín mùi Ngài mới chỉ thẳng bằng cách đưa
cành hoa lên. Ở đây đức Phật cốt làm cho hội chúng nhận ra
tánh thấy hằng hữu nơi mình, nhưng tất cả đều ngẩn ngơ chứng
tỏ không biết gì. Tới ngài Ca Diếp nhìn thấy liền cười vì
Ngài nhận biết chỗ Phật muốn chỉ, đó là Ngài đã ngộ nên được
đức Thế Tôn ấn chứng.
Qua câu chuyện trên, chúng ta thấy Phật đã cố
gắng chỉ cái chân thật cho mình, chớ không muốn che giấu làm
gì. Nhưng vì ta không lãnh hội thôi, cứ theo kinh mà hiểu,
kẹt trong văn tự chữ nghĩa nên không thấy được cái sâu kín
bên trong. Sau khi Phật nhập Niết-bàn rồi, tôn giả A-nan hỏi
ngài Ca Diếp:
- Thưa sư huynh, đức Thế Tôn truyền y kim lang
cho sư huynh, ngoài ra còn có truyền cái gì khác không?
Ngài Ca Diếp kêu:
- A-nan.
Ngài A-nan ứng thinh:
- Dạ.
Ngài Ca Diếp bảo:
- Cây phướn trước chùa ngã.
Nhưng thật ra lúc ấy cây phướn có ngã đâu. Như
vậy mới biết rằng trọng tâm là vừa kêu liền ứng thinh dạ, đó
là tánh nghe hằng hữu. Cái biết từ lỗ tai không có suy nghĩ,
nghe kêu thì lên tiếng, chứng tỏ cái biết ấy luôn sẵn nơi
ta. Đó là ngài Ca Diếp đã trả lời cái đức Phật truyền cho
mình rồi, ngay đó ngài A-nan liền nhận được.
Người xưa có cố tình giấu giếm mình gì đâu, chỉ
vì không nói được. Bởi nói ra là trật, chỉ còn thuật kêu
thôi. Khi ngài ca Diếp kêu, A-nan ứng thinh “dạ”, cả hai bên
đều không khởi suy nghĩ mà nghe biết rõ ràng, hiện tiền nơi
sáu căn của chúng ta. Đó là điều cốt tủy đức Phật đã để lại
và chư Tổ tiếp nối truyền trao cho đến ngày nay.
Chúng ta thấy từ Phật tới Tổ Ca Diếp chỉ truyền
một thứ, không có khác. Nếu khác chăng thì ở mắt hoặc tai
thôi, chớ không có hai pháp. Các Ngài cố chỉ cái biết thật
của mình, còn cái biết hơn thua, phải quấy là cái biết của
thế gian không thật, biết qua bóng dáng vô thường. Cái biết
thật là biết trực tiếp không qua hình ảnh ngôn ngữ nào hết.
Đó là chỗ thiết yếu chư Phật Tổ đã truyền lại cho chúng ta.
Thế thì chỉ “cái đó” gần hay xa, có quyền bí gì
không? Các Ngài chỉ ra một cái thực tế sẵn nơi mình mà chúng
ta không thể tưởng tượng nổi, nên không ai dám nhận “cái đó”
của mình hết. Đó là giai đoạn đầu từ Phật tới Tổ. Qua giai
đoạn kế là các Tổ sau này truyền thừa cho nhau, đi quanh co
đến đâu rồi cũng trở về chỗ đó.
Tổ thứ ba là Tổ Tăng Xán. Ngài có làm bài “Tín
tâm minh”. Mở đầu thế này:
- Đại đạo vô nan,
- Duy hiềm giản trạch
Bao nhiêu đó thôi đã nói hết rồi. Đạo ở đây là
lấy từ của bên Lão giáo. Lão giáo nói đạo là chỗ không còn
ngôn thuyết, không còn nói năng, là chân lý tuyệt đối. Như
vậy chân lý cuối cùng chúng ta gọi là đại đạo. Đại đạo không
khó, mà khó là tại giản trạch, phân biệt. Cứ nghe gọi trực
tiếp trả lời, đưa cái gì lên trực tiếp thấy, đó là đại đạo.
Còn bước qua cái suy nghĩ thứ hai thì mất đại đạo. Bởi vậy
có người hỏi ngài Triệu Châu: “Thế nào là đại đạo? Ngài trả
lời: “Đại đạo là con đường cái”. Đại đạo ở ngay trước mắt
không chịu hỏi, tức nhiên phải chỉ đường cái ngoài kia.
Người sau cứ như vậy mà mò nên mò không ra.
Đến ngài Triệu Châu hỏi ngài Nam Tuyền: “Thế nào
là đạo?” Ngài Nam Tuyền đáp: “Bình thường tâm thị đạo”, tức
tâm bình thường là đạo. Tâm bình thường là sao? Chúng ta có
tâm bình thường không? Có mà không biết giữ nên thành không.
Vậy tâm bình thường là tâm gì? Là tâm không nghĩ thiện,
không nghĩ ác, không nghĩ phải, không nghĩ quấy… tất cả cái
nghĩ hai bên đều không có. Thế thì hiện giờ chúng ta có tâm
đó không? Ai cũng thừa nhận có mà không sống được với nó vì
bỏ quên lâu quá, bây giờ không nhận ra nữa. Bởi vậy tôi nói
chúng ta là những kẻ rất phủ phàng, rất tệ bạc. Phũ phàng
ai? Phũ phàng mình. Cứ xách gói đi đầu này học đạo, đầu kia
học đạo, cầu khẩn lạy lục muốn u đầu sức trán mà tìm vẫn
không ra. Nghe chỗ nào linh thiêng liền chạy đến, rốt cuộc
cái sẵn có bên mình lại quên, không phũ phàng là gì?
Chúng ta thường gọi những người điên là bất bình
thường. Bây giờ tâm mình đang bình thường, tự nhiên khởi
nghĩ lăng xăng là bất bình thường, như vậy mình có điên
không? Bởi vậy Phật nói chúng sanh điên đảo. Rõ ràng đang
sống bình thường bỗng dấy niệm chạy tứ tung, rồi kềm đè. Khổ
chưa? Chúng ta tu mà không chịu sống với tâm bình thường,
nên trở thành điên đảo, nhưng ai nói ta điên thì tức lộn
ngược lên. Thế là điên lại càng điên.
Phật đã chỉ rõ ràng tâm bình thường là đạo,
nhưng chúng ta chạy tìm cuốn kinh này, quyển luận kia đọc
đau cả đầu, suy nghĩ nát óc. Đọc hết ba tạng kinh rốt cuộc
rối ren thêm nhiều, chớ không nhận được cái bình thường. Tâm
bình thường là đạo, hết sức đơn giản, ai cũng có nhưng tại
chúng ta muốn phi thường cho oai, thành ra trở thành bất
bình thường.
Tâm bình thường là tâm không nghĩ phải quấy, hơn
thua, tốt xấu… Thấy biết, nghe biết, đói biết, no biết mà
không nghĩ suy gì hết, đó là tâm bình thường. Cả ngày đi
đứng nằm ngồi, sống như mọi người mà tâm không dấy động nên
các Thiền sư thường dùng từ như ngây như ngô, không lanh lẹ
như người thế gian. Chúng ta lanh lẹ quá, vừa động tới liền
nghĩ đông, nghĩ tây. Nói một hiểu hai ba, thành ra phiền não
điên cả đầu. Nhiều người ôm đầu nói tôi khó ngủ quá, nghĩ tứ
tung hết làm sao ngủ được.
Mã Tổ ngày xưa khi thấy một vị tăng thường ngồi
thiền ở hành lang, Ngài tới nắm lỗ tai thổi phù không cho
ngồi. Ai không hiểu cứ nghĩ ông già chơi kỳ cục! Bởi chính
Mã Tổ lúc đầu ngồi thiền tinh tấn lắm, sau này ngài Hoài
Nhượng tới thử mới biết Mã Tổ chưa thông, vì kẹt trong cái
ngồi. Đến khi đắc pháp nơi Tổ Hoài Nhượng rồi, hễ thấy ai
ngồi thiền, Ngài liền tới thổi. Tại sao? Bởi nếu chấp cho
ngồi là thiền, đó là giết thiền. Phải biết đi đứng nằm ngồi
đều là thiền, chớ không phải chỉ có ngồi mới thiền.
Chúng ta đi đứng nằm ngồi trong bốn oai nghi
đừng có tâm lăng xăng, sống với tâm bình thường thì không
ngồi thiền, ngồi nhổ cỏ chơi cũng vẫn thiền như thường. Song
nếu chưa sống với tâm bình thường thì phải ngồi thiền. Tổ sư
muốn chỉ cho chúng ta thấy Thiền là vô tâm trong tất cả chỗ,
tất cả thời. Vô tâm là không có tâm chạy theo, nhưng vẫn có
tâm bình thường. Không nghĩ suy phân biệt mà vẫn thấy biết
rõ ràng gọi là vô tâm. Nên nói nếu được tất cả chỗ vô tâm
thì tất cả chỗ là đạo. Chúng ta đi đứng nằm ngồi có khi chạy
lên cõi trời, có khi chui xuống địa ngục, có khi làm thánh
hiền, có khi làm tướng cướp đủ thứ hết. Vì vậy mà trôi lăn
trong lục đạo mãi.
Người sống với tâm bình thường thì không tạo
nghiệp. Không tạo nghiệp đâu cần cầu giải thoát, nên chư Tổ
thường hỏi ai trói buộc ngươi, không ai trói buộc, cầu giải
thoát làm gì cho dư. Nói chuyện nghe lạ tai, nhưng xét kỹ
thật là thực tế một trăm phần trăm. Phật Tổ dạy chúng ta bỏ
tâm rối loạn lăng xăng điên đảo để sống với tâm bình thường
sẵn có. Đó là một chuyện hết sức thực tế, chớ không phải
viển vông mơ hồ ở đâu đâu. Rõ ràng chủ trương đường lối của
các Ngài hết sức cụ thể, hết sức thực tế nhưng rất tiếc
chúng sanh bị nhiễm thuốc điên lậm quá, chạy loạn tứ tung
hết, không kềm chế nổi rồi than khó tu quá.
Chúng ta sống được với tâm bình thường, dù không
cầu giải thoát tự nhiên cũng giải thoát. Bởi ta đâu có tạo
nghiệp. Quí vị thử một ngày sống tâm bình thường xem có tạo
nghiệp gì không? Giả sử ta lỡ dẫm chết con kiến cũng không
bị định nghiệp. Tại sao? Bởi vì nghiệp do ý niệm xấu dấy
lên, rồi miệng nói thân làm. Nếu thân làm mà tâm không dấy
thì không thành định nghiệp.
Nói đến đây, tôi nhớ Sơ Tổ Trúc Lâm ngày xưa hết
sức kỳ đặc. Khi ở ngôi vua Ngài đã thâm nhập được lý Thiền,
hiểu Phật pháp rất sâu. Lúc quân Nguyên kéo binh qua xâm
lược nước ta, Ngài biết nếu ra lệnh cho quân dân đánh giặc
thì phạm tội sát sanh, mình giết hoặc dạy người giết. Bây
giờ làm sao? Chỗ này Ngài giải quyết rất lý thú, nhưng chúng
ta ít để ý đến. Ngài nghĩ mình là người chịu trách nhiệm với
muôn dân, ra lệnh thì người ta làm. Nhưng ra lệnh đánh giặc
tức là cố ý sát hại, như vậy ý nghiệp đã thành. Ý cộng với
miệng thân nữa thì định nghiệp không thể chuyển. Nên Ngài
họp tất cả tướng sĩ lại trưng cầu ý kiến, do đó mà có hội
nghị Bình Than. Ngài hỏi:
- Giặc tới muốn cướp nước ta, vậy nên đánh hay
nên hòa?
Tất cả tướng sĩ đồng thanh hô to:
- Đánh.
Đó là lệnh của tướng sĩ bảo phải đánh, chớ không
do ý của Ngài. Hỏi tướng sĩ không chưa đủ, Ngài triệu tập
hết các bô lão trong nước họp hội nghị Diên Hồng, hỏi:
- Giặc đến muốn cướp nước ta, nên đánh hay nên
hòa?
Các bô lão cũng khẳng định dứt khoát:
- Đánh.
Như vậy được lệnh của tướng sĩ, được lệnh của
nhân dân, Ngài chỉ làm theo mệnh lệnh thôi, chớ đâu phải
Ngài ra lệnh. Chúng ta thấy Ngài khôn chưa? Vừa tránh được
định nghiệp cho mình, lại vừa rất dân chủ, được mọi người
quí kính. Thật quá ư là khéo! Cho nên tuy đánh giặc, có
thương tổn đến nhiều sinh mạng, mà ngài không bị định
nghiệp, sau này ngộ đạo thành Tổ. Hiểu như vậy chúng ta mới
giải thích được chỗ này, nếu không sẽ lúng túng khi bị hỏi
“Một ông vua cầm quân đánh giặc giết bao nhiêu người, lẽ ra
phải đọa địa ngục, sao lại thành Tổ?”
Bất cứ tội nào cũng vậy, ý nghiệp là gốc. Nếu
phạm mà không có ý nghiệp thì tội ấy có thể chuyển được. Vì
vậy về sau Ngài nỗ lực tu hành, cứu dân độ thế để chuyển
những tội bất đắc dĩ trước kia Ngài đã gây tạo. Đó là chỗ
hay đáo để của Tổ.
Khi nói đến chỗ chân thật, nó gần gũi thực tế
làm sao. Bởi vậy có nhiều Thiền sư ngộ đạo la lên khiến
huynh đệ giật mình, hỏi: Huynh thấy cái gì mà ngộ? Trả lời:
Nếu sớm biết đèn là lửa, cơm chín đã lâu rồi. Nghĩa là sao?
Ở nhà quê người ta thường đốt đèn trên bàn thờ, vậy mà tới
giờ nấu cơm không nhớ nhà mình có lửa, chạy qua hàng xóm xin
lửa về nhúm, thành ra trễ mất nồi cơm. Đến khi nhìn lên bàn
thờ thấy cây đèn mới tiếc phải hồi nãy biết ngay đèn lấy lửa
thì nồi cơm đã chín lâu rồi. Cũng thế, nếu sớm biết mình có
Phật sẵn thì sự tu hành đã thành tựu từ lâu.
Một vị khác ở giữa chúng la lên “Tôi ngộ rồi.
Tôi ngộ rồi”. Quí thầy chạy lên bạch với Hòa thượng. Hòa
thượng kêu lên hỏi: Ông ngộ cái gì? Trả lời: Ni sư là cô gái
làm ra. Hòa thượng gật đầu. Đơn giản làm sao! Ngoài cô gái
kiếm Ni sư có không? Không. Vậy cô gái đó là Ni sư chớ ai.
Một điều đơn giản, thực tế mà không ai dám nhìn, không ai
dám biết, cứ tìm kiếm ở đâu đâu.
Trước kia chúng ta đi tu cũng không ngờ như thế,
cứ tưởng Phật trên cõi Cực Lạc, chớ không ngờ ở ngay nơi
mình. Bây giờ biết ra thì quá gần. Như vậy từ Phật tới Tổ
truyền bá Thiền tông một mạch, đều chỉ thẳng tâm bình thường
là đạo, chớ không có gì khác. Nhưng trải qua những giai đoạn
tu tập gian khó tới cuối cùng chúng ta mới thấy được điều
đó. Tại vì mình điên đảo quá nặng, quá đậm nên gở khó, thành
ra việc tu chậm tiến.
Tối ngồi thiền vừa nhớ vọng tưởng liền bỏ, vậy
mà bỏ hoài vẫn không hết. Tại sao? Vì khi ngồi thì bỏ, khi
chạy ra thì thâu vô. Sáng thâu vô chiều bỏ ra. Tối bỏ sáng
thâu, cứ như vậy hoài một đời bỏ cũng không hết. Bây giờ làm
sao ngồi bỏ, đi đứng cũng bỏ, tiếp duyên xúc cảnh đều buông
luôn, như vậy tu mới có kết quả. Người tu muốn đến nơi đến
chốn phải cố gắng buông xả các thứ lăng xăng lộn xộn trong
tâm, đừng để dính kẹt bất cứ thứ gì. Ai buông bỏ hết thị
phi, tốt xấu thì trở về không khó khăn chút nào hết. Việc tu
thực tế như vậy, chỉ là trở về với cái thật của chính mình
thôi.
Bây giờ tôi nói đến những cái “không ngờ”. Trước
khi nói điều này, tôi dẫn kinh Kim Cang. Bản kinh tuy dài
nhưng trọng tâm không ngoài hai câu hỏi của ngài Tu Bồ Đề:
“Người phát tâm cầu Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác làm sao
hàng phục được tâm, làm sao an trụ được tâm?” Phật trả lời
cách an trụ tâm trước: “Người phát tâm cầu Vô thượng Chánh
đẳng Chánh giác không nên đối với sắc sanh tâm vướng mắc,
không nên đối với thanh, hương, vị, xúc, pháp sanh tâm vướng
mắc. Phải ở chỗ không vướng mắc mà sanh tâm ấy”. Tức an trụ
ngay chỗ không vướng mắc gọi là tâm Vô thượng Chánh đẳng
Chánh giác, nghĩa là không cho vướng mắc với sáu trần.
Phật trả lời cách hàng phục tâm là đưa tất cả
chúng sanh hữu sắc, vô sắc, hữu tưởng, vô tưởng, phi hữu
sắc, phi vô sắc, phi hữu tưởng, phi vô tưởng đều vào Vô dư
Niết-bàn. Độ tất cả chúng sanh mà không thấy có chúng sanh
được diệt độ. Chúng sanh hữu sắc là dấy niệm nhớ tới hình
ảnh người. Chúng sanh vô sắc là dấy niệm nhớ tới chuyện phải
quấy, tốt xấu. Tất cả những hữu tưởng, vô tưởng, hình ảnh,
tâm niệm, không hình ảnh, không tâm niệm v.v… đều đưa vào Vô
dư Niết-bàn. Niết-bàn có hai: Hữu dư y và Vô dư y. Hữu dư y
là còn thân mà tâm được hoàn toàn thanh tịnh, không sanh
diệt. Vô dư y là không còn thân và lặng hết mọi sanh diệt.
Tất cả chúng sanh lăng xăng đưa vào Vô dư y, tức trong tâm
không còn hình bóng, không còn sanh diệt gì hết.
Hồi xưa tôi thắc mắc Phật bảo độ tất cả chúng
sanh vào Vô dư y Niết-bàn. Nếu có Phật tôi sẽ thưa: “Bạch
Thế Tôn, con chưa được Niết-bàn làm sao độ tất cả chúng sanh
vào Niết-bàn được?”. Nhưng bây giờ mới hiểu Vô dư y Niết-bàn
là chỗ không còn niệm sanh diệt, mà niệm sanh diệt là chúng
sanh. Chúng sanh lặng hết không còn sanh diệt tức là vào Vô
dư y Niết-bàn. Khi tâm lặng rồi không còn thấy có chúng sanh
được diệt độ. Chỗ này thâm trầm làm sao! Chúng ta tu muốn
đến chỗ cứu kính, ở trong độ tất cả những chúng sanh vào Vô
dư y Niết-bàn, ở ngoài đối với sáu trần không dính mắc. Đó
là được tâm Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác.
Vì vậy khi Lục Tổ Huệ Năng nghe tới câu “ưng vô
sở trụ” nghĩa là không dính mắc vào bất cứ sắc trần nào, đó
là Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Ngài liền thốt lên:
không ngờ tánh mình vốn tự thanh tịnh, không ngờ tánh mình
vốn không sanh diệt, không ngờ tánh mình vốn tự đầy đủ,
không ngờ tánh mình vốn không dao động, không ngờ tánh mình
hay sanh muôn pháp. Ngài thốt luôn năm cái “không ngờ”. Nghe
Tổ Giảng tới đây, chính Ngài cũng không ngờ bản tánh của
mình như thế.
Tánh là gì? Tánh là cái có sẵn, còn đợi duyên
hợp mới có là tướng chớ không phải tánh. Cho nên nói các
pháp duyên hợp không tự tánh tức là các pháp không sẵn có,
đợi duyên hợp mới có. Còn tánh giác của chúng ta có sẵn,
không phải đợi duyên hợp. Các pháp duyên hợp mới có là không
tự tánh, còn chúng ta sẵn tánh giác là có tự tánh. Cho nên
trong kinh Hoa Nghiêm có phẩm “Hạnh anh nhi” nói về tự tánh
của chúng ta. Giống con nít vừa lọt lòng mẹ là khóc oa oa,
không cần ai dạy nó. Biết khóc oa oa là biết. Rồi biết bò,
biết đi là tự biết, không phải đợi dạy mới biết. Cái biết có
sẵn như thế gọi là tánh.
Cũng thế, tánh giác ai cũng có sẵn, nhưng không
ngờ khi thấy mới biết nó tự thanh tịnh. Chúng ta sống với
tâm bình thường không động, trong sạch, không có hơn thua
thì làm gì có phiền não. Cho nên tâm bình thường là tâm
thanh tịnh. Nên Tổ bảo không ngờ lâu nay mình đã có sẵn tâm
thanh tịnh ấy. Đó là “không ngờ” thứ nhất.
Không ngờ tánh mình vốn không sanh diệt. Vì tâm
ấy không khởi niệm, mà không khởi niệm thì không sanh diệt.
Đó là “không ngờ” thứ hai. Không ngờ tánh mình vốn tự đầy
đủ. Bởi ta đã có sẵn tánh ấy từ hồi bé tới bây giờ, chớ đâu
phải mới có đây. Đó là “không ngờ” thứ ba. Không ngờ tánh
mình vốn không dao động. Tánh đó vốn không dao động, không
nghĩ suy gì. Đó là “không ngờ thứ tư. Không ngờ tánh mình
hay sanh muôn pháp. Từ cái không dao động, không nghĩ suy
lại hay sanh ra muôn pháp. Cho nên gọi Chân không mà Diệu
hữu, nghĩa là không có một cái gì mà sanh ra tất cả. Đó là
“không ngờ” thứ năm.
Như trên tôi đã nói Phật giáo Thiền tông thực tế
đến không ngờ, nói đủ là Phật giáo Thiền tông thực tế đến
nổi không thể ngờ. Chính Tổ thấy được như vậy nên đã thốt
lên tới năm lần “không ngờ”. Nếu ngày nào chúng ta ngộ được
cũng sẽ thốt lên “không ngờ” như Tổ.
Vậy Thiền tông dạy chúng ta tu để làm gì? Chỉ
trở về với cái thực của chính mình. Chúng ta đang có cái ấy
mà quên, đi xin đi tìm chỗ khác, như vậy gọi là gì? Phật gọi
là vô minh, tức không sáng hay nói cách khác là ngu si, điên
đảo. Có mà không chịu nhận chạy tìm nơi này, nơi kia vì vậy
mà khổ sở; chớ thật ra Phật, Tổ đã chỉ dạy rõ ràng, không
giấu chúng ta tí nào hết.
Như vậy hệ thống Thiền tông này phát nguồn từ
chỗ đức Phật do dự không muốn nói, còn những hệ thống khác
là Phật phương tiện mà nói. Đã là phương tiện thì không phải
thật, còn chỗ thật thì không có lời. Vì vậy các Thiền sư khi
muốn chỉ chỗ này thường đánh, hét, nạt v.v… mà không nói một
lời. Bởi vì mở miệng là hai bên, mà hai bên thì mất cái thật
rồi. Hiểu như vậy mới thấu đáo được ý nghĩa Thiền. Chỗ này
chúng ta phải nắm cho thật vững.
Để kết thúc buổi nói chuyện hôm nay, tôi lặp lại
chúng ta tu biết vọng không theo là đi tắt ngay chặng Xả
niệm thanh tịnh, để tới chỗ vô sanh là Diệt tận định. Tuy
nhiên chỗ này vẫn còn một chút phương tiện, vì còn thấy vọng
và còn cái biết vọng là đối đãi, nên còn phương tiện. Tới
chỗ cứu kính thì “Trong không động, ngoài không dính”. Trong
không động là trong không khởi niệm, ngoài không dính là sáu
căn không dính với sáu trần. Nhưng vì trong giai đoạn đầu
mới công phu, chúng ta còn động nhiều, buộc lòng phải rầy,
cho nên có phương tiện đối đãi, có trâu có chăn. Đến khi
trâu hết thì chăn cũng không còn, đó mới là chỗ chân thật.
Song đến đây cũng chưa là cứu kính, mà phải thấy rõ mình
luôn hiện hữu, không vắng bóng tri giác lúc nào hết. Cái tri
giác ấy không dấy động ở trong, không dính kẹt ở ngoài. Sống
như vậy là sống đúng với cái chân thật của mình.
Nếu tu tập thấy đến nơi đến chốn rồi, phối hợp
lại các kinh Phật dạy, chúng ta thấy thiền và kinh không hai
không khác. Trên phương tiện chỉ bày có sai biệt, nhưng chỗ
cứu kính cũng gặp nhau thôi. Đó là điều chúng ta cần phải
hiểu cho tường tận.
HT Thích Thanh Từ
(Giác Ngộ)
09-25-2008 10:23:12
